Geografia linguistica | Lia Rumantscha

La Svizra è sa constituida tras la voluntad da sias abitantas e da ses abitants da viver en cuminanza. L'element fundamental da l'identitad svizra n'è ni ina lingua naziunala cuminaivla ni ina tradiziun culturala u etnica omogena. L'identitad svizra sa basa anzi sin tschertas persvasiuns cuminaivlas da las differentas gruppas linguisticas e culturalas da quest pajais: il confess en in stadi federal, en la democrazia directa ed en la diversitad linguistica e culturala. Ultra da las quatter linguas naziunalas svizras − franzos, rumantsch, talian e tudestg − vegnan discurridas en Svizra numerusas linguas dad immigrantas ed immigrants.

Ils 26 chantuns e mez chantuns che constitueschan la Confederaziun èn fitg autonoms. 17 chantuns èn da lingua tudestga, 4 da lingua franzosa (Giura, Neuchâtel, Vad e Genevra) ed 1 da lingua taliana (Tessin). Dals auters 4 chantuns èn 3 bilings (Berna, Friburg e Vallais) ed 1 è triling (Grischun).

La quadrilinguitad svizra è garantida en la Constituziun federala dapi il 1848. Ils 20 da favrer 1938 è il rumantsch vegnì renconuschì sco lingua naziunala (dentant betg sco lingua uffiziala da la Confederaziun) sper il tudestg, il franzos ed il talian. Il mars 1996 ha il rumantsch obtegnì il status d'ina lingua parzialmain uffiziala ed è vegnì mess per part sin il medem stgalim sco las autras trais linguas uffizialas da la Svizra. L'artitgel da linguas 70 da la nova Constituziun federala (fin il 1999 art. 116) oblighescha la Confederaziun ed ils chantuns da s'engaschar en l'avegnir anc dapli per la protecziun ed il rinforzament da las minoritads linguisticas. A medem temp duai era vegnir promovida la plurilinguitad individuala che furma la basa per ina meglra chapientscha tranter las cuminanzas linguisticas svizras.

Il Grischun è l'unic chantun da la Svizra cun trais linguas uffizialas: rumantsch, talian e tudestg.

Latiers vegnan las numerusas linguas dals lavurers da l'exteriur e dals immigrants. Quai dat in mosaic linguistic fitg cumplex.

Il 2007 han las votantas ed ils votants dal chantun Grischun acceptà la lescha da linguas. Quella regla il diever da las trais linguas uffizialas dal chantun e preveda tranter auter ch'ina vischnanca vala sco monolingua, premess che almain 40% da la populaziun appartegnian a la cuminanza linguistica tradiziunala. Quai signifitga che talas vischnancas valan sco vischnancas monolinguas rumantschas u talianas, era sch'ina maioritad da lur abitantas ed abitants è da lingua tudestga.

Fin enturn il 1850 era il rumantsch la lingua maioritara en il Grischun. Sch'ins cumpareglia las cifras da la dumbraziun dal pievel dal 1880 cun quellas dal 1980, dal 1990, dal 2000, dal 2010 e dal 2017 pon ins constatar ina progressiun constanta dal tudestg en cifras absolutas ed en cifras relativas. Il talian mussa ina progressiun irregulara en cifras absolutas (la dumonda suenter la meglra lingua ch'è vegnida fatga il 1990 ed il 2000 para d'avair gì in effect pli restrictiv che la dumonda suenter la lingua materna). Il rumantsch ha diminuì massivamain da 40 pertschient il 1880 a 14,5 pertschient sco meglra lingua il 2000 resp. a 15,4 pertschient sco lingua principala il 2017.

En Svizra vegnan fatgas dapi il 1850 mintga diesch onns dumbraziuns dal pievel ed a partir dal 2010 mintg'onn. Dapi il 1860 cumpiglian questas dumbraziuns dal pievel er ina dumonda areguard la lingua. La formulaziun da questa dumonda è sa midada pliras giadas en il decurs dal temp. Il 1860 ed il 1870 è vegnida relevada la «lingua principala da las chasadas», tranter il 1880 ed il 1980 la «lingua materna» da mintga abitanta e da mintga abitant. Il 1990 ed il 2000 han ins tschentà duas dumondas:

1. Quala è la lingua en la quala vus pensais e che vus savais il meglier? (ina suletta indicaziun)
2. Quala(s) lingua(s) discurris vus regularmain? a) a chasa, cun ils confamigliars; b) en scola, en la vita professiunala, a la lavur. (evtl. pliras indicaziuns)

A partir dal 2010 è la dumbraziun dal pievel vegnida midada fundamentalmain: l'Uffizi federal da statistica (UST) realisescha ed evaluescha a partir da quel onn la dumbraziun dal pievel en in ritmus d'in onn ed en ina nova furma. La dumbraziun dal pievel sa funda en emprima lingia sin las infurmaziuns dals registers d'abitantas e d'abitants. Quellas vegnan cumplettadas cun enquistas che sa basan sin provas da controlla. Da nov vegn dumandada en scrit u al telefon mo pli ina pitschna part da la populaziun (ca. 5 pertschient). Sulettamain las infurmaziuns necessarias betg cuntegnidas en in register ston vegnir dumandadas cun agid d'enquistas cumplementaras che sa basan sin provas da controlla (enquista da structura, enquistas tematicas, enquista Omnibus).
L'enquista da structura dal 2017 areguard la lingua ha mussà che 0,6 pertschient da la populaziun svizra (sa referind a la populaziun residenta permanenta a partir da 15 onns, senza chasadas collectivas) discurran rumantsch sco lingua principala (las persunas interrogadas han pudì inditgar pliras linguas principalas).

Il nov sistem da la dumbraziun dal pievel na po betg pli dar infurmaziuns uschè detagliadas davart la Rumantschia sco quel dals onns 1990 e 2000 (cun duas dumondas). Igl è chaussa dal Chantun da chattar opziuns per tuttina pudair obtegnair questas infurmaziuns statisticas.

En cumparegliaziun cun las dumbraziuns dal pievel dal 1880 fin il 1980 e las enquistas a partir dal 2010 permettan las dumbraziuns dal pievel dal 1990 e dal 2000 in'analisa bler pli detagliada da la situaziun linguistica. Ma era questas dumbraziuns na pon betg satisfar cumplainamain als basegns dal rumantsch. Las Rumantschas ed ils Rumantschs èn tuts bilings u plurilings. Tar l'emprima dumonda da la dumbraziun (Quala è la lingua en la quala vus pensais e che vus savais il meglier?) han ins pudì inditgar sulettamain ina lingua. Bleras Rumantschas e blers Rumantschs han perquai inditgà il tudestg sco la lingua ch'els san il meglier, damai ch'els la dovran savens pli frequentamain en la professiun e la san en il fratemp tuttina bain u schizunt meglier che lur atgna lingua materna. Era la segunda dumonda (Quala(s) lingua(s) discurris vus regularmain? a) a chasa, cun ils confamigliars; b) en scola, en la vita professiunala, a la lavur na tegna betg quint dal diever effectiv da la lingua rumantscha. Quella vegn numnadamain duvrada regularmain en bleras domenas che n'èn betg vegnidas relevadas da la dumbraziun dal pievel. Ina dumonda betg limitada als trais secturs famiglia, scola e professiun avess dà in maletg bler pli cumplet.

Casanova, P., Chiotopulos P., Durchblick 2012 – Graubünden in Zahlen,. Banca Chantunala Grischuna, Cuira 2012

Casanova, P., Chiotopulos P., Durchblick 2015 – Graubünden in Zahlen, Banca Chantunala Grischuna, Cuira 2015

Departament federal da l'intern, Uffizi federal da statistica: La nova dumbraziun dal pievel, Neuchâtel 2011

Statistischer Atlas der Schweiz. Disponibel sin: http://www.atlas.bfs.admin.ch (ultim access 15-6-2015)

Die neue Volkszählung, das System. Disponibel sin: http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/de/index/news/02.html