Situaziun actuala | Lia Rumantscha

Da la tabella resorta co che la populaziun svizra e grischuna che ha inditgà il rumantsch en ina furma u l'autra en la dumbraziun dal pievel 2000 sa reparta sin las singulas regiuns:

Il mument n'existan naginas datas actualisadas. L'onn 2010 è la dumbraziun dal pievel vegnida midada fundamentalmain. Quest nov sistem na po betg pli dar infurmaziuns uschè detagliadas davart la Rumantschia sco quel dals onns 1990 e 2000. Igl è chaussa dal Chantun da chattar opziuns per tuttina pudair obtegnair infurmaziuns statisticas pli detagliadas davart la situaziun linguistica en il Grischun.

Las chartas sin las proximas paginas illustreschan il pegiurament da la situaziun statistica dal rumantsch dapi l'emprima dumbraziun dal pievel (1860) che cumpigliava ina suletta dumonda davart il diever da las linguas. Per quai che reguarda la situaziun actuala illustreschan las chartas correspundentas d'ina vart il coc da la populaziun da lingua rumantscha. Da l'autra vart mussan ellas il territori rumantsch il pli vast pussaivel che la dumbraziun dal pievel po documentar en consequenza da la segunda dumonda pli precisa (rumantsch sco meglra lingua e/u lingua discurrida en almain in dals secturs eruids).

Las infurmaziuns las pli actualas, però main detagliadas chatt'ins en l'Atlas statistic da la Svizra (http://www.atlas.bfs.admin.ch/maps/13/de/10502_3503_164_3114/17787.html sut Sprachen).

La derasaziun effectiva dal rumantsch sco lingua discurrida resp. chapida è però pli gronda. Quai documenteschan enquistas regularas che Radiotelevisiun Svizra Rumantscha e la SRG SSR idée suisse fan en il Grischun rumantsch e tudestg. Questas enquistas cumpiglian dapi l'entschatta dals onns 1990 era dumondas pertutgant l'enconuschientscha ed il diever dal rumantsch e furneschan datas che cumpletteschan e preciseschan parzialmain il maletg statistic dal rumantsch.

Surselva

En Surselva (Val dal Rain Anteriur davent da Laax) han declerà l'onn 2000 66,0% da la populaziun il rumantsch sco meglra lingua. Il rumantsch resista meglier en la part sura da la val ed en las vischnancas situadas sin las spundas (Cadi 78,1%, Lumnezia 82,0%). La part centrala e la part sut (Foppa 49,6%) percunter han gia ina structura bilingua. Qua variescha la part da persunas che inditgeschan il rumantsch sco meglra lingua tranter 29,9% (Glion) e 95,6% (Vrin). Sch'ins resguarda era las datas concernent il diever dal rumantsch en famiglia, en scola e/u en la professiun, fan las persunas da lingua rumantscha 78,5% dal total cun ina part minimala da 51,4% a Glion ed ina part maximala da 100% a Pigniu.

Ina germanisaziun pli e pli progredinta è da constatar en ils tschintg cumins rumantschs dal district dal Plaun. Mo anc 9,9% da la populaziun inditgeschan rumantsch sco meglra lingua (cun valurs tranter 5,4% a Panaduz e 19,4% a Trin). Grazia a las indicaziuns davart la lingua discurrida cuntanscha il rumantsch dentant anc 22,0% cun in minimum dad 11,8% a Panaduz ed in maximum da 41,3% a Trin.

Vista davent da Laax. © Mathias Kunfermann

Sutselva

En Sutselva (Val dal Rain posteriur) decleran l'onn 2000 mo var 571 persunas il rumantsch sco meglra lingua (1116 cun resguardar la lingua discurrida). Il sutsilvan è derasà il pli ferm en la Val Schons: 20,1% da la populaziun da la Val Schons inditgeschan il rumantsch sco meglra lingua, 35,9% sco meglra lingua e/u sco lingua discurrida. Mo anc en las quatter vischnancas pitschnas da la Muntogna da Schons datti l'onn 2000 ina stgarsa maioritad rumantscha (en tut 53,8% resp. 76,1% dals 355 abitants).

La Mantogna da Schons da vart sanestra da la val. © Mathias Kunfermann

Surmeir

En Surmeir è la situaziun localmain fitg differenta. Passa la mesadad da las vischnancas dal Sotses (Val d'Alvra) èn maioritarmain da lingua tudestga. Las vischnancas dal Surses èn tenor la dumbraziun dal pievel da l'onn 2000 per gronda part anc rumantschas. La part da quels che han inditgà il rumantsch sco meglra lingua va da 9% (Vaz/Obervaz) a 77,6% (Salouf), la part da quels che decleran il rumantsch sco meglra lingua e/u lingua discurrida va da 18,9% (Vaz/Obervaz) a 86,3% (Salouf).

Vista sin Savognin ed ils vitgs vischinants. © Mathias Kunfermann

Engiadin'Ota

En l'Engiadin'Ota (il 2004 taxada da la Confederaziun sco «aglomeraziun») ha il Rumantsch pers la maioritad sut l'influenza dal turissem: mo 13% da la populaziun totala inditgeschan l'onn 2000 il rumantsch sco meglra lingua, 30,8% sco meglra lingua e/u sco lingua discurrida. Sulettamain S-chanf ha anc ina stgarsa maioritad rumantscha: 51,8% dals S-chanfiners decleran il rumantsch sco meglra lingua, 67,9% sco meglra lingua e/u sco lingua discurrida regularmain en famiglia, en scola e/u en la professiun. Er a Zuoz, ina vischnanca cun ritga tradiziun, perda il rumantsch cun 25,8% (meglra lingua) fermamain terren (il 1980 cun 38,9% lingua materna anc ina maioritad relativa en confrunt cun il tudestg ed il talian). Da las duas vischnancas en la part sura da la Val d'Alvra che discurran/discurrivan puter è Filisur germanisà oz dal tuttafatg e Bravuogn per gronda part (7,3% resp. 26,7% inditgeschan il rumantsch sco meglra lingua e/u lingua discurrida).

San Murezzan en la cuntrada da lais impressiunanta da l'Engiadin'Ota. © Mathias Kunfermann

Engiadina Bassa

En l'Engiadina Bassa èn tut las vischnancas da lingua rumantscha, ma er ellas sentan l'influenza dal tudestg. L'onn 2000 han 60,4% inditgà il rumantsch sco meglra lingua. 77,4% inditgeschan il rumantsch sco meglra lingua e/u sco lingua discurrida en famiglia, en scola e/u en la professiun. Mo a Scuol ed a Tarasp è crudada sut il cunfin da 50% la part da la populaziun che declera il rumantsch sco meglra lingua: a Scuol sin 49,9% sut l'influenza dal turissem (dentant 70,3% cun resguardar la lingua discurrida), a Tarasp sin 38,4% (resp. 46,6%) pervi d'ina scola privata da lingua estra en questa pitschna vischnanca rumantscha.

Vista sin Ardez en Engiadina Bassa. © Mathias Kunfermann

Val Müstair

En Val Müstair che fa part linguisticamain da l'intschess dal vallader èn las cifras magari avantagiusas:
74,1% da las abitantas e dals abitants inditgeschan l'onn 2000 il rumantsch sco meglra lingua e schizunt 86,4% sco meglra lingua e/u lingua discurrida. En quel reguard passan tut las sis vischnancas da la Val Müstair il cunfin dad 80%. Il meglier resultat cuntanscha Fuldera cun 92,2%.

Entir territori tradiziunalmain rumantsch

En l'entir territori tradiziunalmain rumantsch fa la populaziun che inditga il rumantsch sco meglra lingua il 2000 1/3 u 32,8% dal total. Sulettamain en 63 da las 116 vischnancas dal territori tradiziunalmain rumantsch resp. en 208 vischnancas dal chantun Grischun resulta da quest punct da vista ina maioritad rumantscha. Questas vischnancas maioritarmain rumantschas na furman betg in territori linguistic cumpact. Bleras vischnancas èn isoladas, e la populaziun diminuescha ed inveterescha. Ina gronda part dals centers regiunals impurtants dal punct da vista economic e cultural èn ultra da quai da lingua tudestga (Cuira, Tusaun) u èn gia fermamain germanisads (Glion, Domat, Andeer, Samedan, San Murezzan). Las regiuns cun ina maioritad rumantscha (Surselva, Surses, Engiadina Bassa, Val Müstair) han però anc ina gronda forza d'assimilaziun. En questas regiuns n'èsi betg pussaivel da manar ina vita sociala activa senza savair rumantsch.

Il rumantsch regredescha tranter auter per ils suandants motivs:
 

• Las midadas da la structura economica
  Fin la Segunda Guerra mundiala eran il puresser, il mastergn e l'industria las grondas pitgas da la cultura rumantscha che han furmà ed influenzà fitg era la lingua. Oz han ils secturs economics tradiziunals en la Rumantschia fatg plazza en blers lieus ad ina monocultura turistica. Quest svilup economic ha sragischà ils Rumantschs era linguisticamain: la veglia lingua dals purs e mastergnants è daventada estra ed il mund modern vegn savens intermedià cun germanissems ed anglicissems.
  Questas midadas economicas ed il contact linguistic intensivà han ina gronda influenza sin la lingua: la structura linguistica è pli suttaposta ad influenzas d'autras linguas, la cumpetenza linguistica daventa pli pitschna ed indeblescha uschia era la conscienza linguistica.
  
   
• L'immigraziun da persunas d'autras linguas
  Bunamain la mesadad da tut las Rumantschas ed ils Rumantschs maridads han in partenari u ina partenaria che discurra ina lingua estra. En regiuns linguisticas anc intactas vegnan ils partenaris da lingua estra integrads, en regiuns turisticas ed industrialas funcziuna l'integraziun linguistica strusch pli. Era l'immigraziun per motivs professiunals ha in effect adina pli grond sin il rumantsch, tant pli perquai che nagin na sto discurrer rumantsch per communitgar grazia a la bilinguitad dals Rumantschs.
  
   
• L'emigraziun dals giuvens rumantschs
  Blers giuvens bandunan il territori da tschep rumantsch per sa scolar. Adina na turnan els betg enavos.
  
   
• La mancanza d'in center
  En il territori rumantsch ha mintga regiun ses agen center. I na dat però betg in center cuminaivel da tut la Rumantschia. Interpresas che lavuran per tut la Rumantschia han lur sedia savens a Cuira – la chapitala grischuna per gronda part tudestga.
  
   
• La mancanza d'in territori da medema lingua a l'exteriur
  Pervi da questa mancanza na datti per la Rumantschia per exempel era nagin sustegn sin il champ da la modernisaziun e da la planisaziun da la lingua.
  
   
• La dependenza economica visavi la Svizra tudestga
  Per in'economia sauna e viva dovri natiralmain il contact commerzial cun partenaris da la Svizra tudestga e dad autras regiuns.
  
   
• Ils meds da massa stampads ed electronics tudestgs
  La purschida da meds da massa stampads ed electronics tudestgs è bler pli gronda.
  
   
• Pauc rumantsch en la vita publica ed en ils secturs economics privats
  Perquai che tut ils Rumantschs èn bilings, vegn il rumantsch savens chatschà a chantun dal tudestg.
  
   
• Il fracziunament da la lingua rumantscha en plirs idioms scrits
  En la protecziun da las muntognas grischunas han pudì sa sviluppar tschintg idioms rumantschs. Las differenzas tranter quels èn per part uschè grondas che persunas da differentas regiuns rumantschas han savens fadia da communitgar ina cun l'autra en lur atgna lingua. I dovra ina tscherta disa, per ch'in Engiadinais ed in Sursilvan sa chapeschian senza stuair far diever dal tudestg che omadus partenaris da discussiun san. L'isolaziun dals idioms ed ils stgars contacts tranter ils Rumantschs da las differentas valladas han impedì fin oz il svilup d'in vair sentiment d'identitad rumantsch. Uschia han pudì sa sviluppar identitads localas ed ina tendenza al particularissem regiunal. L'absenza d'ina identitad rumantscha sa mussa cleramain, sch'i var per intermediar projects surregiunals per promover la lingua sco per exempel ina lingua da standard.

La Lia Rumantscha è dependenta da la collavuraziun d'instituziuns, organisaziuns ed administraziuns, dal sustegn da vart da las autoritads federalas e chantunalas e da l'engaschament dals meds da massa, da las scolas e da persunas privatas, e surtut da las Rumantschas e dals Rumantschs sezs.

Differentas mesiras per il mantegniment e la promoziun da la lingua rumantscha èn gia vegnidas realisadas, p.ex.:
 

• l'elevaziun dal rumantsch ad ina lingua parzialmain uffiziala da la Confederaziun

• il sustegn finanzial dal rumantsch sin la basa da la Lescha federala davart las linguas naziunalas e la chapientscha tranter las cuminanzas linguisticas dals 5 d'october 2007

• la derasaziun da la lingua da scrittira unifitgada, il rumantsch grischun

• il svilup sistematic da la lingua rumantscha (neologissems, terminologias spezialas, manuals specifics, meds d'instrucziun, euv.)

• la promoziun da la litteratura rumantscha (ediziuns per creschids e per uffants e giuvenils ensemen cun la Chasa Editura Rumantscha, ateliers da litteratura, Dis da litteratura, euv.)

• la promoziun da la pressa rumantscha tras La Quotidiana (gasetta dal di rumantscha lantschada il 1996) e la Fundaziun Medias Rumantschas (FMR)

• la promoziun dal rumantsch en scola (models per ina scola bilingua equilibrada, revalurisaziun dal rumantsch en las scolas professiunalas ed en las scolas a la periferia dal territori rumantsch, euv.)

• la determinaziun dal princip territorial a basa da la Lescha da linguas dal chantun Grischun

• il diever da la lingua rumantscha en ils mediums moderns (p.ex. agids per plattafurmas d'internet rumantschas, euv.)

• la promoziun da las activitads dals giuvenils (sustegn da la Giuventetgna Rumantscha (GiuRu), euv.

• la promoziun da la chapientscha e dal barat tranter las regiuns rumantschas e tranter las trais regiuns linguisticas dal Grischun

La Svizra è in pajais pluriling. Pluriling è dentant sulettamain il stadi (plurilinguitad sociala). Las abitantas ed ils abitants da la Svizra èn per gronda part monolings. Mo las Rumantschas ed ils Rumantschs – cun excepziun d'intgins uffants pli pitschens – èn propi bilings (rumantsch-tudestg). Blers discurran u chapeschan en pli era las autras duas linguas naziunalas svizras (franzos e/u talian). La bilinguitad rumantsch-tudestga è vegnida considerada ditg sco in privel per la lingua rumantscha e per il svilup individual da las Rumantschas e dals Rumantschs. Quel privel exista effectivamain, sch'il rumantsch vegn marginalisà anc pli fitg en confrunt cun il tudestg. La lingua rumantscha sto perquai vegnir francada sco emprima lingua en ses territori tradiziunal. Ella sto survegnir ina posiziun pli ferma en tut las domenas da la vita da mintgadi, surtut en il sectur economic. Ils immigrants d'autras linguas ston pudair vegnir integrads linguisticamain.
La politica linguistica sto empruvar da dar a la bilinguitad rumantsch-tudestga in senn funcziunal e cultural. Per quest intent èsi necessari da propagar e promover l'utilitad dal rumantsch en las famiglias, en la scola, en la professiun ed en la vita privata e da motivar ils immigrants d'autras linguas d'emprender rumantsch.

Baur, B., Allegra genügt nicht ..., Cuira 1996

Bickel, H., Schläpfer, R., Mehrsprachigkeit – eine Herausforderung, PFN 21, Helbing & Lichtenhahn, 1994

Billigmeier, R. H., Land und Volk der Rätoromanen, Huber, Frauenfeld 1983

Camartin, I., Nichts als Worte ...?, Artemis, Turitg 1985

Cathomas, B., Erkundungen zur Zweisprachigkeit der Rätoromanen ..., Peter Lang, Berna-Frankfurt 1977

Catrina, W., Die Rätoromanen zwischen Resignation und Aufbruch, Orell Füssli, Turitg 1983

Dörig, H. R., Reichenau, Chr., La Svizra – 21/2 linguatgs?, Desertina, Mustér 1982

Dürmüller, U., Mehrsprachigkeit im Wandel: Von der viersprachigen zur vielsprachigen Schweiz, Pro Helvetia, Turitg 1996

Departament federal da l'intern, Quadrilinguitad svizra – preschent e futur, Berna 1989

Furer, J.-J., La mort dil romontsch ni l'entschatta della fin per la Svizra, Cuira 1981

Furer, J.-J., Le romanche en péril? Uffizi federal da statistica, Berna 1996

Furer, J.-J.: Graubünden, von der Dreisprachigkeit zur deutschen Einsprachigkeit (?). Eine traurige Ausnahme in der Schweizer Praxis, en: Studis Romontschs, 1999

Kraas, F., Die Rätoromanen Graubündens Peripherisierung einer Minorität, Franz Steiner, Stuttgart 1992

Schläpfer, R. (ed.), Die viersprachige Schweiz, Benziger, Turitg 1982

Widmer, J. et al., Die Schweizer Sprachenvielfalt im öffentlichen Diskurs, Peter Lang, Berna 2003